Etimologiya: Azərbaycan

Etimologiya

Etimologiya sözlərin mənşəyini daha doğrusu adlarn mənasını öyrənən elmdir. Etimologiyaya əsasən sözün mənası və necə yaranması araşdırılır və coörafi ərazidəki xalqların həyaı, tarixi öyrənilir. Məsələn Azərbaycan ərazisindəki toponimlərin öyrənilməsi tarix üçün əhəmiyyətlidir. Azərbaycan, Qarabağ, Qafqaz, Xəzər, Araz kimi toponimlərin öyrənilməsi cöx önəmlidir. 

Azərbaycan

Bu söz 4 komponentdən ibarətdir.  Az Ər Bay  və Can. Gəlin, hər komponenti ayrılıqda araşdıraq. Az qədim tayfa adıdır. Bu ada biz Azərbaycanda müxtəlif yer adlarında rast gəlirik. Əslində, Qafqaz vəXəzər adlarında “az” gizlənmışdır. Qafqaz dağlarının bir adı da “Dədə Qorqud” dastanından bildiyimiz kimi, Qazlıq dağıdır. Deməli, bu adlarda qaf-qaz qaz-lıq paralel olaraq qaz sözü vardır.  Qaz nə deməkdir? Qaz  Oğuz adının dəyişmiş variantıdır.  Bu sözü “oğuz” mənasında Qız qalası adında da görürük. Qız qalası hər hansı xanın qızının şərəfinə tikilməmişdir. Bu “Oğuz qalası”dır. Qazlıq dağı Oğuz dağı deməkdir, Quzğun dənizi Oğuz xan dənizi deməkdir. 

Xəzər sözü də rus dilində ilk hecasını saxlamışdır. Xəz //xaz//kas dəyişikliyə uğramışdır. X-q-k dəyişikliyinə başqa nümunə desək, xatun//qadın sözünü göstərə bilərik. Hətta bu sözü bəzən “kadın” deyənlər də var. 

İndi isə gəlin "Ər" sözünə nəzər salaq. Bu söz hələ də öz mənasını saxlamış və son yüzillikdə əsl mənasını dəyişən bir leksemdir. Ər igid, cəsur, qorxmaz, əsgər, döyüşçü mənasını verən bir sözdür. Bu gün söz mənasını dəyişmiş və sadəcə ailənin bir tərəfi--həyat yoldaşı anlamını verir. Lakin Ər sözü bir sıra toponimdə hələ də qalmaqdadır. Hətta Ərməniyyə yer adı kimi indiki hayların yaşadığı qədim Azərbaycan torpağı olmuşdur. (QEYD: bilməyənlərə xatırladım ki, hay -indi çoxumuzun erməni kimi xalqın adıdır. erməni isə orda yaşayan qədim yerli xalqın adı olmuşdur. Maraqlıdır ki, bütün dünya da məhz bu adla dövləti tanıyır. Amma onlar özlərini Haystan adlandırır) . Araz sözündə də Ər və Az leksemlərini aydın görmək olar. 

Fonetika

Azərbaycan dili 3 böyük bölmədən ibarətdir: fonetika, leksika və qrammatika. Qrammatika isə morfologiya və sintaksis bölmələrindən ibarətdir. Fonetika danışıq səsləri haqqında elmdir. Danışıq səsləri danışıq üzvləri vasitəsilə yaranır. Danışıq üzvləri iki yerə ayrılır: əsas və yardımçı. Əsas danışıq üzvləri səs telləri, dil və dodaqlardır. Agciyərlər, nəfəs borusu, burun boşluğu, dislər isə köməkçi danışıq üzvləridir.

Dilimizdə 32hərf, 34 səs vardır. Hərfləri yazırıq və görürük, səsləri isə deyirik və eşidirik.
Əlifba hərflərin ardıcıllığıdır. Azərbaycan əlifbasında 32hərf vardır.

Dilimizdəki səslər tələffüz şəklinə görə 2 yerə ayrılır: saitlər və samitlər. Saitlər tələffüz zamanı agız boşluğunda maneəyə rastgəlməyən səslərdir. Azərbaycan dilində 9 sait var:
A I O U E Ə İ Ö Ü
Saitlər 3 qrupda birləşir.
1) Dilin vəziyyətinə görə. dilarxası yəni qalın saitlər: A I O U
dilönü yəni incə saitlər: E Ə İ Ö Ü
2) Damağın vəziyyətinə görə. Açıq saitlər A E Ə O Ö
Qapalı saitlər I İ U Ü
3) Dodaqların vəziyyətinə görə
dodaqlanan saitlər: O U Ö Ü
dodaqlanmayan saitlər : A E Ə I İ

Samit səslər tələffüz zamanı agız boşluğunda maneəyə rast gələn səslərdir. Samitlər iki yerə ayrılır. Kar samitlər və cingiltili samitlər. Bunlar qarşılıqlı şəkildə belə yerləşir.
P  F  T  S  Ç  Ş  K  X  [K'] [X'] H
B  V D  Z  C  J    G  Ğ  Q    Y       -   L M N R ---.
Burda yuxarıda kar aşağıda isə qarşılıqlı şəkildə yazılıb.
[H ] kar səsinin cingiltili qarşlığı yoxdur.
L M N R cingiltili samitlərinin isə kar qarşılığı yoxdur. Bunlar sonor samitlər adlanır.
P.S. Dilimizdə l m n r hərfləri ilə başlayan milli mənşəli söz yoxdur. (Nənə və mən sözlərindən başqa)

Heca.  Heca sözlərin tələffüz zamanı asanlıqla bölünməsinə deyilir. Sözdə neçə hecanın olmasını saitlərin sayı ilə müəyyən edirik. Belə ki, sözdə neçə sait varsa o qədər də heca var. Deməli heca sözün yazılışı ilə bağlıdır , orfoqrafiyaya aiddir. Sözün sətirdən - sətrə keçırilməsi zamanı heca prinsipi əsas götürülür. Lakin təkhecalı sözlər və ya hecasında tək hərf olan sözlərdə bu fərqlidir. Sətirdən sətrə keçirmə zamanı tək hərf sətrin sonunda saxlamaq və ya təzə sətrə keçirmək olmaz. Deməli a-na, i-lan, sün-i -- tipli sözləri sətirdən sətrə keçirmək olmaz.

Alınma sözlər və onların fərqləndirilməsi

Alınma sözlər və əsl Azərbaycan mənşəli sözlər

        Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə daxildir. Türk dilləri ilə ortaq olan sözlər əsl Azərbaycan mənşəli sözlər hesab olunur, buraya  feillər, saylar, əvəzliklər, bədən üzvlərini bildirən sözlər daxildir. Burada da istisnalar var; məsələn , milyon və milyard  sayları, mədə sözü alınma sözlərdir. İndi isə gəlin bunları daha ətraflı öyrənək.

       Alınma sözlər mənşəyinə görə iki yerə ayrılır. ərəb-fars mənşəli və rus-Avropa mənşəli. Fars-ərəb mənşəli sözlərin tarixi qədimdir. Fars mənşəli sözlər əsasən məişət və ədəbiyyat-poeziya sahəsinə aid olub daha qədim tarixə malikdir. Bu da fars-əhəməni hokmdarlığının tarixindən başlayır. Fars dilindən alınan sözlər bunları misal çəkmək olar: bahar çarpayı pəncərə paytaxt sərmayə dilbər dilarə dilruba gül bülbül və s. Ərəb istilasından sonra isə ( VIII əsrdən sonra) Azərbaycanda təhsil və elm ərəb dilində yayılırdı. Buna görədə elm və təhsil sahəsinə aid bir sıra termın və ümumişlək sözlər ərəb mənşəlidir. Həmçinin dinlə bağlı anlayışlar da ərəb dilindən gəlmişdir. Ərəb dilindən alınmış sözlərin bir xüsusiyyəti də bu sözlərin fleksiyaya uğrayaraq kökündən dəyişməsidir. Ərəb dilindən alınma sözlər bunlardan bəziləridir: islam-təslim-müsəlman, hökm-hakim-məhkəmə-məhkum, tərəf-ətraf, dərs-tədris-mədrəsə, elm-alim-müəllim-üləma, Həsən-Hüseyn-hüsn, həmd-Həmid-Mahmud-Məhəmməd və s...

       Rus-Avropa mənşəli alınma sözlər isə dilimizə XIX əsrdə etibarən daxil olmuşdur. Bu tip sözlər məzmunca qarışıqdır. Ilk olaraq elm –təhsil, idman, dəb-geyim, meyvə-tərəvəz adları və s. bağlı sözlər dilimizə gəlmişdir.

1. Ahəng qanununa tabe olmayan sözlər alınma sözlərdir. Bu qaydada isə ilan işıq ilxı ilğım inam ildirim elat quzey sözləri istisnadır. Bu sözlər əsl Azərbaycan sözləridir. Bir də mürəkkəb sözlərdə də bu məsələ fərqlidir. Belə ki, Aygün və ya günəbaxan sözlərində ahəng qanunu pozulmuşdur. Lakin bu sözlər alınma sözlər deyil

2. Tərkibində qoşa sait olan sözlər. Burada istər eynicinsli olsun,istərsə də müxtəlifcinsli sait olsun. Əgər iki sait yanaşı gələrsə bu alınma sözdür. Saat ailə radio məişət müəllim müalicə maaş inşaat .....

3. Birhecalı sözlərdə sonunda eynicinsli samitin gəlməsi. Fənn  hədd  xətt hiss tibb sirr küll ...
Təkhecalı  sözlərin sonu müxtəlifcinsli samitlərlə bitərsə bu sözlər milli sözlərimizdir: alt üst qənd kənd türk bərk ...şərq qərb hərb fərq sirk kimi bəzi sözlər də  istisnadır.
4. Azərbaycan dilində L M N R hərfləri ilə başlayan söz yoxdur. burada yalnız  nənə və mən sözləri istisnadır.
5. Tərkibində J hərfi olan istənilən  söz milli mənşəi deyil. ( Baxmayaraq ki, dialektlərimizdə bajı, ciji. gələjəm vəs. ifdələr işəldilir ).  jaket jüri jilet jalüz müjdə müjgan əjdaha ...

Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşu

Dillər morfoloji quruluşuna görə flektiv , iltisaqi (aqqlütinativ), amorf kök dillərə ayrılır. Azərbaycan

dili də digər türk dilləri kimi iltisaqi dil qrupuna aiddir. Bu o deməkdir ki, bizim dilimizdə sözün kökü müstəqil məna kəsb edir və şəkilçi həmişə söz kökündən sonra gəlir.

Yəni Azərbaycan dilində sözün quruluşu belədir: sözün kökü+leksik şəkilçi+qrammatik şəkilçi.

Lakin bəzi alınma sözlərdə qayda pozulur. Məsələn : na-xoş, bi-vəfa tipli sözlərdə leksik şəkilçi əvvəl gəlmişdir.

Eyni zamanda milli mənşəli ev+lər+dəki , əmi+m+gil sözlərində əvvəl qrammatik şəkilçi sonra leksik şəkilçi gəlmişdir.

Burada deyilir ki, bu sözlərdə dilimizin iltisaqilik prinsipi pozulmuşdur.

İltisaqilik prinsipinin pozulması halına biz həmçinin, Bəzi ikihecalı alınma sözlərdə saitlə başlayan hal və mənsubiyyət, milli sözlərdə isəyalnızmənsubiyyət şəkilçisinin artırılması zmanı söz kökünün dəyişməsində rast gəlirik. Məsələn , fikir-- fikrin, fikrimiz, sinif- sinfə- sinfimiz,  
Milli mənşəli sözlərdə isə yalnız mənsubiyyət şəkilçisi artıran zaman sözün kökü dəyışır: beyin-beyinə-beynim,  çiyin-ciyini- çiyniniz...